Charas commembras e chars commembers da la Pro Svizra Rumantscha

Nossa radunanza generala annunziada cun l'invit uffizial via posta ha lieu ils 4 da zercladur, a las 20:00. Vus chattais nossa radunanza virtuala cun agid da suandanta colliaziun:
https://zoom.us/j/4787525762

Qua chattais vus il rapport dals revisurs per l'onn 2019 e per l'onn 2020 ed ils quints dad omadus onns.

Nus ans allegrain da Vossa participaziun.
La suprastanza da la PSR

Charas commembras e chars commembers da la PSR

Causa las mesiras d’urgenza da la Confederaziun e dal chantun Grischun en connex cun il cumbat cunter il virus COVID 19, avain nus decis da desister quest onn da nossa radunanza generala. Tuttina vulessan nus infurmar vus davart nossa lavur.
Vus chattais qua il rapport annual 2019, il protocol dal la RG 2019 ed era il program da lavur 2020. Il quint 2019 e la distgargia dals organs da l’uniun vegnin nus a tractar per dus onns a la radunanza generala dal 2021.

Nus lavurain al mument vid ina proposta da resposta a la strategia per il rumantsch publitgada da la Lia Rumantscha. Nus vegnin ad infurmar vus questa stad davart nossa proposta ed as dumandain alura era per vossa opiniun.

Nus as giavischain mo il meglier per vossa sanadad e restain a disposiziun per vossas dumondas.

La suprastanza da la PSR

La Quodidiana ha preschentà ils 17-02-2020 insaquants accents ord la strategia nova che la Lia Rumantscha (LR) elavura da preschent. Cun grond interess ha la Pro Svizra Rumantscha (PSR) prendì notizia da las stentas da la LR. La PSR beneventa che la LR prenda serius la critica dal rapport dal Center per democrazia Aarau e vul prender mesiras substanzialas en il futur. La strategia nova da la LR duai servir sco basa per la politica da lingua a favur da l’entira Rumantschia. Be in proceder avert po menar ad in resultat cun gronda acceptanza che legitimescha la LR da pudair agir activamain e curaschus en il futur.

Era la suprastanza da la PSR less sustegnair la LR en il process da svilup per ina nova strategia. Perquai preschenta ella ussa 10 puncts che na dastgan betg mancar en ina strategia per il futur dal rumantsch. Cun quest pass vul la PSR animar la discussiun publica davart ils cuntegns substanzials d’ina tala
strategia. En il rom da la radunanza generala 2020 vul la PSR lantschar questa discussiun.

Perquai organisescha la PSR ina debatta publica davart la «Strategia per la Rumantschia». La discussiun vegn averta cun in pled da bainvegni da Barbara Gabrielli (manadra da l’uffizi chantunal da cultura). A la discussiun sa participeschan Johannes Flury (president LR), Viola Cadruvi (viva e lavura en
la Bassa), Fadrina Hofmann (schurnalista en l’Engiadina) e Flurin Bundi (suprastant PSR). La debatta vegn moderada dad Anna Serarda Campell (schurnalista tar RTR). Ina discussiun en il plenum ed in aperitiv concludan la sairada.

La finamira da la PSR è che la strategia nova da la LR na daventia betg in tigher da palpiri, mabain in plan strategic cun projects substanzials e curaschus che ha il sustegn e la legitimaziun d’uschè bleras Rumantschas e Rumantschs sco pussaivel. Perquai beneventass la PSR sche la LR publitgass ses sboz per
sia strategia nova. Uschia pudessan tut las persunas ed organisaziuns interessadas sa participar a la debatta.

La PSR envida cordialmain tut las persunas interessadas a sia radunanza generala venderdi, ils 13 da mars 2020 en il Loësaal a Cuira. La part statuara cumenza a las 18:15, la discussiun davart la «Strategia per la Rumantschia» entschaiva a las 19:30. Omaduas occurrenzas èn publicas. La PSR sa legra era da
novas commembras e novs commembers!

1. Democrazia per la Rumantschia!
   La lavur per il rumantsch duai en general suandar al princip da transparenza. Igl è d’impurtanza decisiva che la Rumantschia chattia ina schliaziun integrativa per debattar davart dumondas dal futur da nossa lingua a moda constructiva. Mintg’onn pudess in’uniun organisar in inscunter politic enritgì cun producziuns culturalas en ina regiun idiomatica u en la diaspora. Tuttas e tuts che vulan participar a la discussiun davart il futur dal rumantsch duain avair la pussaivladad da far quai directamain u online per e-voting. Las tschentadas interrumantschas pon uschia dar la legitimaziun als projects da la Lia Rumantscha (LR) ed a las posiziuns ch’ils represchentants da la Rumantschia defendan en il Cussegl grond ed a Berna.
2. Las leschas avain nus, ma il chantun e las vischnancas las duain respectar!
   Las Rumantschas ed ils Rumantschs pretendan che la regenza grischuna fetschia en il futur ina politica da lingua pli proactiva a favur dal rumantsch e dal talian. Il chantun Grischun duai rinforzar la lavur dal delegà per linguas ed installar in post da stab per la plurilinguitad tar l’administraziun chantunala. Quest post duai animar, cussegliar ed accumpagnar scolas, administraziuns communalas, uniuns ed autras instituziuns da far diever dal rumantsch en tut las domenas dal mintgadi. Il post da stab procura che inscripziuns publicas resguardan consequentamain il rumantsch ed il talian. Per radunanzas da gremis politics (parlaments, radunanzas communalas) organisescha el translaziuns simultanas rumantsch-tudestgas.
3. Confederaziun – betg mo delegar, far!
   La Confederaziun duai stgaffir in’instituziun dal dretg public cun l’incumbensa da survegliar la protecziun da la lingua rumantscha e taliana e francar pli concretamain quella en la lescha da linguas. Uschia surpiglia la Confederaziun sezza il pensum d’ademplir las finamiras postuladas en las leschas federalas. Ils pensums da l’instituziun da surveglianza èn d’observar la protecziun dal rumantsch e dal talian en l’entira Svizra, da l’administraziun federala fin en las vischnancas grischunas e tessinaisas, nua ch’il rumantsch ed il talian èn part dal mintgadi. Spezialmain drizza ella l’attenziun sin il respect dal principi territorial. Ultra da quai duai l’instituziun procurar en collavuraziun cun l’Uffizi federal da statistica per cifras substanzialas da las pledadras e dals pledaders dal rumantsch en Svizra.
4. Obligatori rumantsch fin a la matura: Ina scola ferma dat segirtad e fa gust!
   Cunzunt en las scolas secundaras, professiunalas e medias è il rumantsch sutrepreschentà massivamain. La consequenza èn enconuschientschas linguisticas manglusas da las scolaras e dals scolars a la fin da lur carriera da scola u giarsunadi. Pervia da la mancanza da prestige en la scola populara mancan scolastas e scolasts da lingua rumantscha. Necessari èn perquai bun material da scola, ina buna scolaziun da la magistraglia ed in obligatori per l'instrucziun da rumantsch nuninterrutta da la scolina fin a la matura e fin a la finiziun dal giarsunadi per uffants e giuvenils che creschan si en la Rumantschia. Sper la scola duain vegnir rinforzadas activitads per uffants e giuvenils.
5. Valurisar la magistraglia rumantscha è in’investiziun en il futur
   Ensemen cun la Scola auta da pedagogia dal Grischun (SAP GR) erigia la LR in post da consultaziun per vischnancas rumantschas che na chattan betg avunda scolastas e scolasts. Pensums centrals da quel èn l’intermediaziun da persunal qualifitgà e la purschida da servetschs da cussegliaziun e mentoring che promovan il bainstar professiunal. In plan strategic prevesa mesiras persistentas ed extraordinarias per garantir avunda persunal qualifitgà ed ina furmaziun d’auta qualitad per magisters da tut ils stgalims (en collavuraziun cun la Scola auta da pedagogia da Turitg, l’Universitad da Friburg ed auters partenaris).
6. Barat da classas: Quai è spiert rumantsch!
   Per pudair promover la chapientscha vicendaivla interrumantscha organisescha la LR cun la SAP GR barats da classas tranter ils idioms. Scolaras e scolars da la scola obligatorica van per plirs dis u pliras emnas en scolas en auters lieus rumantschs e stattan tar famiglias dad auters idioms. Il barat duai era includer la diaspora.
7. Inclusiun da migrant(a)s: «Emprender ina lingua naziunala» includa il rumantsch!
   La LR sviluppescha ensemen cun il chantun Grischun e las vischnancas in program per animar ils immigrants (da la Svizra e da l’exteriur) en il territori rumantsch d’emprender rumantsch, tranter auter cun in curs da lingua subvenziunà. Vinavant motivescha la LR la cuminanza rumantscha da discurrer rumantsch cun ils «new speakers». I vegn lantschà in project da padrins e madritschas per novarrivads. Quel sa basa sin lavur voluntara, vegn però sustegnì cun contribuziuns finanzialas per spesas ed activitads communablas.
8. Corpus da datas rumantschas: Il mund daventa digital. E la Rumantschia?
   L’access a datas rumantschas, saja quai vocabularis u texts, èn la basa per pudair elavurar applicaziuns digitalas per nossa lingua. Projects innovativs na duain numnadamain betg far naufragi perquai ch’igl è necessari d’avair licenzas da plirs lieus, da cumprar las datas, u stuair ir a tschertgar las datas tar in tozzel organisaziuns che possedan mintgina ina u l’autra part da la cumbinella digitala rumantscha. Perquai duain tut las datas da vocabularis (Pledari Grond, ma er idioms) e da texts (translaziuns dal chantun, texts dad ANR/FMR, La Quotidiana e RTR) vegnir rimnadas en in lieu e messas a disposiziun gratuitamain en la furma accessibla dad «open data» a tut las persunas interessadas.
9. Scriver brevs cun in computer che sa rumantsch
   Il rumantsch viva, sch’el vegn duvrà ed il rumantsch vegn duvrà, sch’el viva. Betg tut ils Rumantschs èn disads da duvrar lur lingua mintga di. La visiun è che mintga Rumantscha e mintga Rumantsch duai avair la pussaivladad da lavurar almain per part en e cun il rumantsch. La transfurmaziun digitala mida il diever da la lingua materna a la plazza da lavur. Uschia pon differentas applicaziuns gidar da scriver e communitgar a moda pli simpla tranter partenaris da lavur. Perquai duai vegnir sviluppà in servetsch da correctura e translaziun en la rait. Ma era l’interfatscha da software duai vegnir translatada per pudair elavurar e derasar nova terminologia.
10. Collavuratur(a) per la diaspora: Promover iniziativas avant maun!
    La LR renconuscha l’impurtanza da la diaspora, en la quala vivan totalmain dus terzs da la populaziun rumantscha. Ella persvada il chantun Grischun da sustegnair pli fitg il terz da la populaziun rumantscha che viva en la regiun da Cuira. Per che la LR possia impunder resursas finanzialas ed umanas per projects a moda effizienta, dovri ina persuna che s’occupa da la promoziun dal rumantsch en la diaspora e che coordinescha quella. Perquai duai la LR installar ina plazza da 100% per ina collavuratura u in collavuratur che augmenta la visibilitad e la preschientscha dal rumantsch en la diaspora grischuna e svizra. En in emprim pass instituziunalisescha quella persuna projects existents da canortas, scolinas e d’instrucziun rumantscha per uffants. En in segund pass organisescha ella occurrenzas culturalas, raits socialas e lieus da s’entupar regularmain. Ella stat en stretg contact cun las instituziuns chantunalas, inoltrescha instanzas per projects e fa lavur da lobby.

F I N A N Z A S: Buns projects chattan la finanziaziun.
Per pudair realisar quests projects impurtants da signal inoltrescha la LR als chantuns ed a la Confederaziun regularmain instanzas per augmentar considerablamain las resursas finanzialas.

La digitalisaziun è realitad en il nov tschientaner ed è arrivada er en Rumantschia: Cun la purschida da RTR tar las medias rumantschas e cun il DRG-online perfin en in’ovra enciclopedica ch’ils blers associeschan cun cudeschs gross, per numnar be dus exempels. Sper divers vocabularis electronics e cuntegns rumantschs datti adina puspè novas iniziativas per software ed auters projects digitals rumantschs. La digitalisaziun tanghescha il rumantsch en tut las spartas: co che nus communitgain ed ans infurmain, co che nus documentain e vivain nossa lingua, co che nus sviluppain cultura e societad.

Nus duvrain però ina strategia per il svilup da la Rumantschia digitala. Sco minoritad n’avain nus betg il privilegi da meds illimitads e persunas nundumbraivlas che s’engaschan. Persuenter avain nus sco cuminanza ina dimensiun survesaivla che lubescha da collavurar ed uschia instradar ina digitalisaziun che serva il meglier pussaivel a la lingua, la societad, la cultura ed a mintga Rumantscha e Rumantsch.

Tut ils partenaris duain surpigliar lur rolla en l’iniziativa per ina digitalisaziun rumantscha. La finamira d’ina collavuraziun è che la digitalisaziun restia ina schanza e na daventia betg in privel u ina cuntschadira nunfritgaivla. Acturs en il center èn il Chantun e la Confederaziun che han da surpigliar responsabladad per la digitalisaziun da tut las quatter linguas svizras. Plinavant èn las organisaziuns da lingua ed en spezial la Lia Rumantscha dumandadas da prender il timun per il rumantsch ed envers las autoritads e da sezzas contribuir cun propostas ed iniziativas per ch’il rumantsch na manchentia betg il svilup. Ma er organisaziuns (semi-)privatas sco RTR, la Banca Chantunala Grischuna, Swisscom u la Posta èn incaricadas da far lur contribuziun ad ina Svizra plurilingua digitala.

Per definir e coordinar la digitalisaziun rumantscha è ina strategia necessaria. Il dialog è l’entschatta per ina tala strategia. Perquai duain ils acturs centrals far part d’ina «iniziativa digitala rumantscha» che definescha ils proxims pass e prioritads. Part da questa strategia duai esser la collavuraziun cun autras linguas minoritaras che han sumegliantas sfidas e spetgas envers la digitalisaziun. Plinavant duain las fadias per in rumantsch digitalisà resultar en products, datas e software libra (open source).

La Pro Svizra Rumantscha porscha gugent maun da surpigliar ina rolla da coordinaziun en quest process, che pretenda en spezial da Chantun, Confederaziun e Lia Rumantscha in engaschi ed ina vista strategica envers il futur. Ella è era pronta da porscher a tut las persunas che vulan contribuir a la digitalisaziun rumantscha cun projects e collavuraziun in da chasa sco uniun che s’orientescha vers il futur.

Il chantun Grischun ha votà cun 77.17 pertschient per in servetsch public da medias en tut las quatter linguas. Quai è er in enorm sustegn per las minoritads linguisticas en il chantun. RTR ed RSI, las duas chasas da medias che procuran en las valladas rumantschas e talianas per medias audiovisualas ed uschia per in servetsch da basa cun novitads, vegnan ad exister vinavant. Bler è vegnì discutà da sviluppar la SRG e las medias publicas en questa campagna. Per la Rumantschia è uss il mument da discutar davart il futur dad RTR e La Quotidiana (LQ).

La Pro Svizra Rumantscha (PSR) propona perquai che RTR duai survegnir la libertad dad edir medias da print en rumantsch. Empè da sparter las forzas sin differentas chasas da medias duain tut las forzas schurnalisticas rumantschas vegnir unidas. Il sustegn da Confederaziun e Chantun per RTR, LQ e l’ANR duai vegnir nizzegià communablamain enstagl separadamain. Ozendi è gist La Quotidiana en ina situaziun critica, d’ina vart finanzialmain e da l’autra sto ella producir mintga di ina gasetta cun resursas enormamain limitadas.

Cunquai ch’il rumantsch è dependent da sustegn per avair medias da qualitad n’exista nagina ristga da concurrenza cun autras medias. La situaziun dad oz, nua che pliras organisaziuns vegnan sustegnidas finanzialmain per procurar per ina purschida da medias rumantschas, n’è betg in model per il futur. Igl è plitost raschunaivel per ina minoritad linguistica d’avair in actur che po procurar per il servetsch public cun infurmaziuns sin tut ils differents chanals. La PSR propona perquai dad avrir ussa la debatta per questa opziun da sinergia, suenter che l’iniziativa destructiva da la No Billag è vegnida refusada. La PSR porscha maun per questa discussiun ed è pronta dad avrir la discussiun cun las instanzas responsablas e moderar quest process da svilup.

Per la fin resta dad engraziar a tut las acturas e tut ils acturs ch’èn s’engaschads per las medias dal servetsch public ed uschia era per il rumantsch. Quai èn las votantas ed ils votants da l’entira Svizra, ma era las vischnancas tudestgas dal chantun Grischun che han era sbittà cleramain questa iniziativa. En spezial è in engraziament necessari a las persunas ed organisaziuns che han surpiglià da prender posiziun per il rumantsch ed RTR en la campagna. Sper la directura da RTR, Ladina Heimgartner, è quai en spezial la SRG.R, la Lia Rumantscha, la Pro Grigioni Italiano, la Giuventetgna Rumantscha, l’Uniun da litteratura, l’Uniun rumantscha da la bassa, la Quarta Lingua e blers auters ch’èn s’engaschads per noss chantun e nossa lingua. Grazia fitg!

La Pro Svizra Rumantscha è da l’avis che la pressa rumantscha («il pled scrit») è da muntada centrala per la promoziun da la lingua rumantscha. Per la chapientscha vicendaivla entaifer la Rumantschia, per la qualitad schurnalistica e per cuntanscher in dumber minimal da lecturas e lecturs è ina gasetta surregiunala pli valurusa che organs regiunals.

Per ch’ina gasetta rumantscha chattia en il futur puspè dapli lecturas e lecturs dovri dapli consequenza tar la derasaziun surregiunala ed ina meglra purschida online. Ina gasetta rumantscha sto producir cuntegns per tut las Rumantschas e tut ils Rumantschs che vivan en las valladas rumantschas ed ordaifer il territori da tschep en il Grischun u en la Bassa. Ina gasetta rumantscha duai offrir ina purschida online attractiva e gratuita. Idealmain vegnan ils cuntegns sin la plattafurma en il web purschids en furma multimediala: sper il text dovri era cuntegns dad audio e video attractivs.

La Pro Svizra Rumantscha propona ch’ina nova gasetta surregiunala rumantscha saja en mauns publics. Quai munta ch’i sto vegnir fundà in nov organ che edescha ina gasetta rumantscha. Quel maina ina redacziun che producescha agens cuntegns. Ultra da quai retira el era cuntegns da l’ANR e da RTR. I dat ina gasetta rumantscha gratuita sin palpiri ed en il web per in e scadin. La gasetta vegn distribuida en tut las vischnancas rumantschas e bilinguas. En pli vegn ella distribuida cun boxas en las staziuns en las citads pli grondas en la Bassa. La gasetta po dentant vinavant vegnir abunada.

L’Agentura da novitads rumantscha porta vinavant ina rolla decisiva. Perquai èsi indispensabel da rinforzar las resursas finanzialas e structuralas da l’ANR per pudair garantir la qualitad schurnalistica giavischabla. Il cussegl da fundaziun da l’ANR sto perquai definir cleramain ses basegns finanzials per far ina dumonda adequata al Chantun ed a la Confederaziun. Vinavant èsi impurtant che l’ANR rinforzia sia collavuraziun cun RTR: oravant tut per la preschientscha en il web e la furmaziun e scolaziun da persunal. L’ANR duai era sclerir ensemen cun la Lia Rumantscha, sche il mandat dubel da ses president dal cussegl da fundaziun è d’avantatg.

Maisa rodunda

En vista a la situaziun alarmanta da la pressa rumantscha ha la suprastanza da la PSR organisà il venderdi passà ina maisa radunda per discutar l’avegnir da la pressa rumantscha. Preschents èn stadas la Lia Rumantscha e represchentantas e represchentants da las differentas medias rumantschas: l’Agentura da novitads rumantscha, La Quotidiana, Posta Ladina, Radiotelevisiun Svizra Rumantscha.

A l’inscunter han ils differents acturs discutà en moda constructiva ed averta ils differents basegns e scenaris da la pressa rumantscha en il futur. Las organisaziuns preschentas èn sa decididas da cuntinuar cun la maisa radunda en in interval periodic. La Lia Rumantscha surprenda l’organisaziun e la coordinaziun da las proximas maisas radundas.

La Pro Svizra Rumantscha propona il suandant proceder sut la direcziun da la Lia Rumantscha:

1. La Lia Rumantscha pretenda cifras detagliadas da la Somedia. Ina finanziaziun intermediara supplementara en favur (indirecta) da la Somedia po mo succeder, sche la Somedia dat invista detagliada en la contabilitad. La Lia Rumantscha chatta ina soluziun cun il Chantun, la ANR e la Somedia. Sche l’ANR u in nov organ surpiglia l’entira responsabladad redacziunala sto quel era esser editur da la Quotidiana.
2. La Lia Rumantscha tschertga ensemen cun ils represchentants da la maisa radunda ina persuna che surpiglia il post sco manadra u manader da project dad ina nova gasetta rumantscha. En in emprim pass instradescha questa persuna ina retschertga tar las Rumantschas ed ils Rumantschs da tut las vegliadetgnas en tut las regiuns da la Svizra per eruir lur basegns en connex cun ina gasetta rumantscha. Uschia po ella definir il format da la nova gasetta. En in segund pass prepara questa persuna ensemen cun las organisaziuns pertutgadas pass concrets per realisar il project.
3. Per l’elavuraziun dad in concept per ina nova gasetta rumantscha duai vegnir involvì in institut da publicistica universitar.

Il glindesdi, 20 da favrer 2017, è il 79avel giubileum ch'il rumantsch è vegnì acceptà sco lingua naziunala en ina votaziun. Quest di da simbolica e reminiscenza nizzegiain nus per publitgar noss impuls per il futur dal rumantsch. Curt avant la radunanza generala da la Pro Svizra Rumantscha (ils 3 da mars 2017) iniziain nus uschia la discussiun, tge ch'è l'organisaziun adattada per la Rumantschia, tge ch'èn ils meds d'infurmaziun che nus duvrain, e co che nus pudain avair ina "debatta rumantscha".

L'entir document da debatta "Rumantschia duamilli e ventg" è accessibel sut impuls.

A medem temp envidain nus tut las persunas ch'èn interessadas da discutar davart il futur dal Rumantsch a nossa radunanza generala che ha lieu venderdi, il 3 da mars 2017 a las 18:15 en la Hofkellerei a Cuira. Suenter las tractandas uffizialas cumenza a las 19:15 in program spezial cun referats e discussiun, nua che la PSR vegn a preschentar tschertas concretisaziuns da quests impuls.

La proxima radunanza generala da la Pro Svizra Rumantscha ha lieu ils 3 da mars a las 18:15 a Cuira. La suprastanza planisescha era in program accumpagnant per la radunanza da giubileum. La PSR ha l'onn 2017 numnadamain gia 25 onns!