Emprims resultats da l’iniziativa da digitalisaziun da la PSR
GiuRu, Lia Rumantscha e Pro Svizra Rumantscha lantschan Common Voice per Rumantsch
A chaschun da l’acziun «72 uras» 2020 rimna la giuventetgna rumantscha GiuRu datas auditivas per il project Common Voice en Vallader e Sursilvan. La finamira è da crear ina vasta collecziun da texts prelegids per stgaffir la basa per tecnologias sco la reconuschientscha vocala. Questa collecziun stat a disposiziun ad in e mintgin sut la licenza CC0.
L’acziun ha lieu dals 16 fin ils 19 da schaner 2020 a Cuira en la Scola Chantunala (e sin l’entir mund).
Ulteriuras infurmaziuns (era per participar!) datti sin la pagina da la GiuRu, sin 72h.ch ed en quest video realisà per l’acziun.
Strategia per la Rumantschia
10 puncts che na dastgan betg mancar en ina strategia per il futur dal rumantsch
La Quodidiana ha preschentà ils 17-02-2020 insaquants accents ord la strategia nova che la Lia Rumantscha (LR) elavura da preschent. Cun grond interess ha la Pro Svizra Rumantscha (PSR) prendì notizia da las stentas da la LR. La PSR beneventa che la LR prenda serius la critica dal rapport dal Center per democrazia Aarau e vul prender mesiras substanzialas en il futur. La strategia nova da la LR duai servir sco basa per la politica da lingua a favur da l’entira Rumantschia. Be in proceder avert po menar ad in resultat cun gronda acceptanza che legitimescha la LR da pudair agir activamain e curaschus en il futur.
Era la suprastanza da la PSR less sustegnair la LR en il process da svilup per ina nova strategia. Perquai preschenta ella ussa 10 puncts che na dastgan betg mancar en ina strategia per il futur dal rumantsch. Cun quest pass vul la PSR animar la discussiun publica davart ils cuntegns substanzials d’ina tala
strategia. En il rom da la radunanza generala 2020 vul la PSR lantschar questa discussiun.
Perquai organisescha la PSR ina debatta publica davart la «Strategia per la Rumantschia». La discussiun vegn averta cun in pled da bainvegni da Barbara Gabrielli (manadra da l’uffizi chantunal da cultura). A la discussiun sa participeschan Johannes Flury (president LR), Viola Cadruvi (viva e lavura en la Bassa), Fadrina Hofmann (schurnalista en l’Engiadina) e Flurin Bundi (suprastant PSR). La debatta vegn moderada dad Anna Serarda Campell (schurnalista tar RTR). Ina discussiun en il plenum ed in aperitiv concludan la sairada.
La finamira da la PSR è che la strategia nova da la LR na daventia betg in tigher da palpiri, mabain in plan strategic cun projects substanzials e curaschus che ha il sustegn e la legitimaziun d’uschè bleras Rumantschas e Rumantschs sco pussaivel. Perquai beneventass la PSR sche la LR publitgass ses sboz per sia strategia nova. Uschia pudessan tut las persunas ed organisaziuns interessadas sa participar a la debatta.
- Democrazia per la Rumantschia!
La lavur per il rumantsch duai en general suandar al princip da transparenza. Igl è d’impurtanza decisiva che la Rumantschia chattia ina schliaziun integrativa per debattar davart dumondas dal futur da nossa lingua a moda constructiva. Mintg’onn pudess in’uniun organisar in inscunter politic enritgì cun producziuns culturalas en ina regiun idiomatica u en la diaspora. Tuttas e tuts che vulan participar a la discussiun davart il futur dal rumantsch duain avair la pussaivladad da far quai directamain u online per e-voting. Las tschentadas interrumantschas pon uschia dar la legitimaziun als projects da la Lia Rumantscha (LR) ed a las posiziuns ch’ils represchentants da la Rumantschia defendan en il Cussegl grond ed a Berna. - Las leschas avain nus, ma il chantun e las vischnancas las duain respectar!
Las Rumantschas ed ils Rumantschs pretendan che la regenza grischuna fetschia en il futur ina politica da lingua pli proactiva a favur dal rumantsch e dal talian. Il chantun Grischun duai rinforzar la lavur dal delegà per linguas ed installar in post da stab per la plurilinguitad tar l’administraziun chantunala. Quest post duai animar, cussegliar ed accumpagnar scolas, administraziuns communalas, uniuns ed autras instituziuns da far diever dal rumantsch en tut las domenas dal mintgadi. Il post da stab procura che inscripziuns publicas resguardan consequentamain il rumantsch ed il talian. Per radunanzas da gremis politics (parlaments, radunanzas communalas) organisescha el translaziuns simultanas rumantsch-tudestgas. - Confederaziun – betg mo delegar, far!
La Confederaziun duai stgaffir in’instituziun dal dretg public cun l’incumbensa da survegliar la protecziun da la lingua rumantscha e taliana e francar pli concretamain quella en la lescha da linguas. Uschia surpiglia la Confederaziun sezza il pensum d’ademplir las finamiras postuladas en las leschas federalas. Ils pensums da l’instituziun da surveglianza èn d’observar la protecziun dal rumantsch e dal talian en l’entira Svizra, da l’administraziun federala fin en las vischnancas grischunas e tessinaisas, nua ch’il rumantsch ed il talian èn part dal mintgadi. Spezialmain drizza ella l’attenziun sin il respect dal principi territorial. Ultra da quai duai l’instituziun procurar en collavuraziun cun l’Uffizi federal da statistica per cifras substanzialas da las pledadras e dals pledaders dal rumantsch en Svizra. - Obligatori rumantsch fin a la matura: Ina scola ferma dat segirtad e fa gust!
Cunzunt en las scolas secundaras, professiunalas e medias è il rumantsch sutrepreschentà massivamain. La consequenza èn enconuschientschas linguisticas manglusas da las scolaras e dals scolars a la fin da lur carriera da scola u giarsunadi. Pervia da la mancanza da prestige en la scola populara mancan scolastas e scolasts da lingua rumantscha. Necessari èn perquai bun material da scola, ina buna scolaziun da la magistraglia ed in obligatori per l’instrucziun da rumantsch nuninterrutta da la scolina fin a la matura e fin a la finiziun dal giarsunadi per uffants e giuvenils che creschan si en la Rumantschia. Sper la scola duain vegnir rinforzadas activitads per uffants e giuvenils. - Valurisar la magistraglia rumantscha è in’investiziun en il futur
Ensemen cun la Scola auta da pedagogia dal Grischun (SAP GR) erigia la LR in post da consultaziun per vischnancas rumantschas che na chattan betg avunda scolastas e scolasts. Pensums centrals da quel èn l’intermediaziun da persunal qualifitgà e la purschida da servetschs da cussegliaziun e mentoring che promovan il bainstar professiunal. In plan strategic prevesa mesiras persistentas ed extraordinarias per garantir avunda persunal qualifitgà ed ina furmaziun d’auta qualitad per magisters da tut ils stgalims (en collavuraziun cun la Scola auta da pedagogia da Turitg, l’Universitad da Friburg ed auters partenaris). - Barat da classas: Quai è spiert rumantsch!
Per pudair promover la chapientscha vicendaivla interrumantscha organisescha la LR cun la SAP GR barats da classas tranter ils idioms. Scolaras e scolars da la scola obligatorica van per plirs dis u pliras emnas en scolas en auters lieus rumantschs e stattan tar famiglias dad auters idioms. Il barat duai era includer la diaspora. - Inclusiun da migrant(a)s: «Emprender ina lingua naziunala» includa il rumantsch!
La LR sviluppescha ensemen cun il chantun Grischun e las vischnancas in program per animar ils immigrants (da la Svizra e da l’exteriur) en il territori rumantsch d’emprender rumantsch, tranter auter cun in curs da lingua subvenziunà. Vinavant motivescha la LR la cuminanza rumantscha da discurrer rumantsch cun ils «new speakers». I vegn lantschà in project da padrins e madritschas per novarrivads. Quel sa basa sin lavur voluntara, vegn però sustegnì cun contribuziuns finanzialas per spesas ed activitads communablas. - Corpus da datas rumantschas: Il mund daventa digital. E la Rumantschia?
L’access a datas rumantschas, saja quai vocabularis u texts, èn la basa per pudair elavurar applicaziuns digitalas per nossa lingua. Projects innovativs na duain numnadamain betg far naufragi perquai ch’igl è necessari d’avair licenzas da plirs lieus, da cumprar las datas, u stuair ir a tschertgar las datas tar in tozzel organisaziuns che possedan mintgina ina u l’autra part da la cumbinella digitala rumantscha. Perquai duain tut las datas da vocabularis (Pledari Grond, ma er idioms) e da texts (translaziuns dal chantun, texts dad ANR/FMR, La Quotidiana e RTR) vegnir rimnadas en in lieu e messas a disposiziun gratuitamain en la furma accessibla dad «open data» a tut las persunas interessadas. - Scriver brevs cun in computer che sa rumantsch
Il rumantsch viva, sch’el vegn duvrà ed il rumantsch vegn duvrà, sch’el viva. Betg tut ils Rumantschs èn disads da duvrar lur lingua mintga di. La visiun è che mintga Rumantscha e mintga Rumantsch duai avair la pussaivladad da lavurar almain per part en e cun il rumantsch. La transfurmaziun digitala mida il diever da la lingua materna a la plazza da lavur. Uschia pon differentas applicaziuns gidar da scriver e communitgar a moda pli simpla tranter partenaris da lavur. Perquai duai vegnir sviluppà in servetsch da correctura e translaziun en la rait. Ma era l’interfatscha da software duai vegnir translatada per pudair elavurar e derasar nova terminologia. - Collavuratur(a) per la diaspora: Promover iniziativas avant maun!
La LR renconuscha l’impurtanza da la diaspora, en la quala vivan totalmain dus terzs da la populaziun rumantscha. Ella persvada il chantun Grischun da sustegnair pli fitg il terz da la populaziun rumantscha che viva en la regiun da Cuira. Per che la LR possia impunder resursas finanzialas ed umanas per projects a moda effizienta, dovri ina persuna che s’occupa da la promoziun dal rumantsch en la diaspora e che coordinescha quella. Perquai duai la LR installar ina plazza da 100% per ina collavuratura u in collavuratur che augmenta la visibilitad e la preschientscha dal rumantsch en la diaspora grischuna e svizra. En in emprim pass instituziunalisescha quella persuna projects existents da canortas, scolinas e d’instrucziun rumantscha per uffants. En in segund pass organisescha ella occurrenzas culturalas, raits socialas e lieus da s’entupar regularmain. Ella stat en stretg contact cun las instituziuns chantunalas, inoltrescha instanzas per projects e fa lavur da lobby.
F I N A N Z A S: Buns projects chattan la finanziaziun. Per pudair realisar quests projects impurtants da signal inoltrescha la LR als chantuns ed a la Confederaziun regularmain instanzas per augmentar considerablamain las resursas finanzialas.
reclamaziun.ch ed autras novitads
Charas commembras e chars commembers da la Pro Svizra Rumantscha
Nus sperain che vus avais cumenzà bain l’onn 2021.
La suprastanza da la PSR ha fatg ponderaziuns, nua metter ils accents per l’onn 2021: nus vegnin ans occupar vinavant intensivamain da projects da digitalisaziun e vulain metter quest onn in nov accent.
Ils ultims onns avain nus adina puspè constatà che autoritads chantunalas e vischnancas rumantschas communitgeschan en tudestg cun lur abitants, bain che la Lescha da linguas dal chantun Grischun oblighescha ellas da duvrar en quels cas il rumantsch.
Avais er vus fatg quella experientscha?
Perquai lantschain nus il project «Reclamaziun.ch»
Cun quel vulain nus far attent a questa disa donnegianta per il rumantsch. Nus vulain rimnar exempels e respunder a vischnancas ed autoritads che dovran il tudestg là, nua ch’ellas stuessan duvrar il rumantsch.
Perquai as supplitgain nus d’ans trametter tals exempels da communicaziuns tudestgas. Nus rimnain quels e preparain per vus respostas a las autoritads.
Raquintai er a voss collegas da quest project – tuts en envidads d’ans trametter exempels: psr@rumantsch.ch.
Nus vulessan far conscient a populaziun ed administraziun ch’i dovra acziuns e sforzs activs per mantegnair nossa lingua en sia furma scritta.
Grazia fitg per voss sustegn!
La suprastanza da la PSR
Nov program da correctura rumantsch – l’emprim per surmiran
En il rom dal project «Programs da correctura ortografica rumantscha» lantschan la Pro Svizra Rumantscha e la Lia Rumantscha in nov «spellchecker», in program per curreger texts scrits cun e sin il computer. I sa tracta d’in utensil per ina e scadin che animescha da scriver rumantsch e sustegna il diever da la lingua scritta. Il product final principal dal project duain esser sis programs da correctura – per ils idioms e rumantsch grischun – che pon vegnir integrads en differents sistems operativs e programs. Sco emprim vegn rendì uss accessibel in program da correctura per il surmiran. Il project vegn sustegnì finanzialmain da l’Uffizi federal da cultura e realisà da la firma far ScRL.
In spellchecker è in program che gida a controllar l’ortografia da texts redigids sin il computer. Quai succeda sin fundament dad ina glista da pleds integrada en il program che cuntegna tut las scripziuns valaivlas dal stgazi da pleds dad ina lingua. Uschia suttastritga il program sco nuncorrect in pled che na figurescha betg en questa glista e mussa propostas alternativas cun ina sumeglianta scripziun.
Per linguas grondas stattan tals programs a disposiziun gia dapi decennis, ma per il rumantsch datti fin oz mo paucas soluziuns. Per far remedura han la Pro Svizra Rumantscha e la Lia Rumantscha inizià l’entschatta da l’onn 2022 il project «Programs da correctura ortografica rumantscha» cun la finamira da porscher en il futur in program da correctura a tut las Rumantschas e tut ils Rumantschs, ma er a tut quellas persunas che vulan cumenzar a scriver rumantsch. Il project vegn sustegnì finanzialmain da l’Uffizi federal da cultura en il rom da la promoziun da lingua e cultura rumantscha en la diaspora.
Ils avantatgs dad in program da correctura
Gist tals instruments digitals pon porscher in grond sustegn en il diever quotidian da la lingua. Las lingias da correctura cotschnas gidan ad evitar sbagls. Tgi che ha consequentamain a disposiziun il sustegn d’in program da correctura, gughegia plitost da scriver, perquai ch’ella u el po laschar controllar l’ortografia da ses texts. In program da correctura po qua promover e rinforzar il diever dal rumantsch sco lingua scritta ed animar da producir texts en rumantsch. En pli èsi cunzunt per persunas creschidas si en la diaspora che han be emprendì da discurrer rumantsch fitg grev da scriver rumantsch. A talas persunas po in spellchecker gidar dad emprender la scripziun correcta dals pleds. Plinavant è il spellchecker open source, vul dir che era terzas persunas al pon utilisar ed integrar en lur software.
Per evitar ch’i vegnian creadas novas bancas da datas che ston vegnir tgiradas separadamain vegn en il rom da quest project lavurà directamain cun ed en il Pledari Grond, il dicziunari da la Lia Rumantscha. Er en connex cun la software dal spellchecker n’è betg vegnida inventada da nov la roda: ins sa basa sin la soluziun existenta Hunspell. Questa software open source funcziuna en numerus programs ed è sa cumprovada dapi blers onns. En pli stattan tant la software dal Pledari Grond sco era las datas elavuradas da la Lia Rumantscha a disposiziun sut ina licenza libra. Quai è ina buna basa per sviluppar ulteriurs products ed utensils che gidan ad emprender rumantsch e sustegnan il diever da la lingua en il mintgadi.
Emprim program da correctura per il surmiran
L’ emprim program da correctura ch’è vegnì realisà e rendì uss accessibel è quel per il surmiran. Quest idiom serva da prototip per definir il process per las ulteriuras variantas dal rumantsch. Il product final principal dal project duain esser sis spellcheckers – per puter, surmiran, sursilvan, sutsilvan, vallader e rumantsch grischun – che pon vegnir integrads en la differenta software. La versiun surmirana po vegnir duvrada cun macOS, Mozilla Firefox, LibreOffice, Mozilla Thunderbird ed Adobe InDesign. Ils iniziants dal project han contactà l’interpresa Microsoft per discutar pussaivladads d’integrar il program da correctura rumantsch en sias applicaziuns dad Office. La gruppa da project quinta da chattar entaifer in onn era ina soluziun almain per Microsoft Word.
Il program da correctura po vegnir utilisà en il navigatur via il Pledari Grond surmiran u l’adressa www.pledarigrond.ch/surmiran/spellchecker. Sper la versiun online dal program da correctura surmiran cuntegna questa pagina er instrucziuns co installar il program sin l’agen computer. Pleds surmirans ch’il spellchecker n’enconuscha anc betg pon ins annunziar directamain via il formular online. Igl è previs dad actualisar la banca da datas davos il program da correctura en intervals regulars.
